Shkruan: Safet Sadiku
Të tre studentët kishin ardhur nga botë të ndryshme, por ndanin një ndjenjë të përbashkët, se ishin pjesë e një epoke që po kërkonte të rindërtojë kuptimin e fjalës shqiptar, jo vetëm si përkatësi, por edhe si përgjegjësi.
3) Shteti nuk ndërtohet vetëm me liri. Liria është fillimi, jo fundi. Pas saj vjen puna e vështirë, pra ndërtimi i dinjitetit. Shteti është si një shtëpi që kërkon mirëmbajtje çdo ditë. Jo vetëm themele të forta, por edhe dritare të hapura. Ai duhet të flasë me zë të qartë, të mbrojë veten me argumente, të qëndrojë në tryezat ku përcaktohet fati i tij. Sepse kush mungon aty, mungon në histori. Profesori i kishte nxjerrë përpara dy tekstet të shkëputura nga stutentët shqiptarë, sikur dëshironte ta caktonte temën e tryezës. Në tekstin e studentit të parë thuhej: „Kush nuk është i pranishëm në vendimmarrje, nuk do të ketë as fjalë, as të ardhme. Ndërtimi i shtetit është një frymëmarrje e gjatë. Një përpjekje që kërkon durim, maturi, dhe një ndjenjë të thellë të përgjegjësisë. Sepse kombi nuk mbahet vetëm me kujtime të luftës, por edhe me dinjitetin e paqes. Në fakt, rreziku më i madh nuk po na vjen nga jashtë, por nga brenda: nga përçarjet, nga heshtjet e gjata që fshehin mungesë vizioni, nga retorika boshe që zëvendëson punën e ndershme. Një shtet nuk humbet vetëm në luftë, por ai humbet edhe në tryezë, kur nuk di të mbrojë vetveten, kur lejon që zërat e dobët të përfaqësojnë interesat e mëdha. Kjo është krizë e vërtetë: një lodhje e mendimit shtetëror, një zbrazëti që mbulohet me fjalë të mëdha, por që nuk mban peshë.“
Dhe në tekstin e studentit të dytë thuhej: „Ndërtimi i një shteti nuk është thjesht vetëm rezultat i sakrificës ose i luftës për liri. Liria është vetëm hapi i parë, është porta që hapet drejt një udhëtimi shumë më të vështirë, i atij të dinjitetit dhe zhvillimit të qëndrueshëm. Një shtet i pjekur kërkon përfaqësim me dinjitet, mbrojtje të interesave kombëtare me argumente të forta, dhe mbi të gjitha, pjesëmarrje të përhershme në ato tryeza ku përcaktohet e ardhmja e tij. Kush mungon aty, rrezikon të humbasë jo vetëm zërin, por edhe vetë ekzistencën politike. Shteti është një organizëm që jeton me kujdes të përditshëm. Ai kërkon përgjegjësi, bashkëpunim dhe një vetëdije të vazhdueshme për rëndësinë e unifikimit. Sepse kombi nuk mbahet vetëm me kujtime të luftës, por edhe me mençurinë e paqes dhe me aftësinë për ta ruajtur nderin në çdo vendim që merret në emër të tij.“
…Në sallën e vjetër të Institutit Politik të Vjenës, nën dritën e butë që binte mbi portretet e dijetarëve austriakë, biseda mori një kthesë të thellë historike. Profesori më i moshuar, një studiues i shquar i Ballkanit, ngriti zërin me qetësi dhe tha: “Duhet ta pranojmë se Evropa e njeh mirë historinë e padrejtësive ndaj shqiptarëve. Që nga Kongresi i Berlinit e deri te konferencat moderne të Brukselit, shqiptarët kanë qenë gjithmonë në mes të tryezave, por rrallë në krye të tyre. Austria, që në shekullin XIX, ka kuptuar se në këtë gadishull të lashtë, në këtë truall ilirik, ekziston një popull që s’e shuan dot as perandoria, as propaganda. Të kuptohemi se shqiptarët, ndryshe nga shumë të tjerë, nuk janë të ndërtuar mbi urrejtje, por mbi kujtesë, me arkeologji shumë të lashtë. Dhe kujtesa e tyre është si një dritë që nuk shuhet, edhe kur pushtetet ndërrohen.”
Profesori tjetër, historian i periudhës së pasluftës, mori fjalën me një ton më analitik, por me fjalë që kishin peshë emocionale: “Por duhet ta themi hapur,” tha ai, “regjimet sllave, që nga ndarja e territoreve shqiptare më 1878, nuk kanë ndalur asnjëherë përpjekjen për ta zbehur këtë dritë. Ata nuk e luftuan vetëm territorin shqiptar, por edhe vetë frymën e tij kuptohet përmes politikës, përmes gjuhës, përmes imponimit të kulturës. Ajo që ndodhi në Kosovë, në Maqedoni të Veriut, në Mal të Zi, madje edhe në pjesët veriore të Shqipërisë, nuk ishte vetëm kolonizim tokash, por kolonizim mendjesh. Një përpjekje e gjatë, e heshtur, për ta kthyer popullin shqiptar në një hije të vetvetes. Dhe fatkeqësisht, pasojat e kësaj politike të helmuar shihen edhe sot, në mënyrën se si një pjesë e klasës sonë politike ende sillet me logjikën e kontrollit, jo të bashkëpunimit, të hakmarrjes, jo të ndërtimit.”
Një tjetër profesor, i cili kishte studiuar përkrah historianëve shqiptarë që nga vitet ’90, u shty pak përpara në karrige dhe tha me theks të qartë: “Por përballë kësaj trashëgimie të imponuar, shqiptarët kanë dëshmuar diçka që pak popuj e kanë: elasticitetin moral. Aftësinë për t’u ngritur pas çdo shembjeje. Nga Prizreni në Vlorë, nga Medvegja në Tetovë, kanë ditur të mbajnë gjallë frymën e një shtetformimi që s’ka pasur as kushte, as ndihmë, por që është mbështetur mbi ndjenjën e nderit. Dhe për këtë arsye, Austria, që në periudhën e Perandorisë së Habsburgëve, ka parë te shqiptarët një komb me dinjitet, një popull që nuk kërkon mëshirë, por drejtësi.” Në këtë moment, një nga studiuesit shqiptarë që kishte marrë pjesë në tryezë, foli me një ton të butë, por me bindje të qartë: “Regjimet sllave mund të kenë ndikuar në politikën tonë, mund të kenë imponuar kulturën e tyre të kontrollit dhe frikës, por nuk kanë mundur të ndryshojnë shpirtin tonë.
Dhe sot, kur bota po kthehet sërish drejt demokracive të vërteta, është koha që edhe ne të dalim nga hija e asaj kulture të huaj. Të ndërtojmë shtetin tonë me frymë shqiptare, me mençurinë e bashkimit, jo me ndasitë e imponuara nga jashtë. Sepse shteti që lind nga vetëdija, nuk mund të shkatërrohet më nga propaganda.” Profesorët e huaj miratuan me kokë. Në sallë mbizotëronte një heshtje që nuk ishte e zakonshme për bisedat akademike, ishte heshtja e reflektimit. Dhe profesori austriak e mbylli takimin me një fjali që mbeti gjatë në kujtesë të të pranishmëve: “E ardhmja e shqiptarëve nuk do të matet më me hartat që të tjerët vizatojnë, por me kufijtë që ata vetë do të vendosin për dinjitetin e tyre. Nëse e kuptoni këtë, atëherë Lidhja e Prizrenit nuk është histori, por është e ardhmja që pret të rilindë në formën e një vetëdije demokratike.”
… Në fund të tryezës, kur zërat e profesorëve u shuan dhe gotat e ujit mbetën gjysmë të mbushura, një student shqiptar nga Prishtina, që po përfundonte studimet në Shkollën Diplomatike të Vjenës, kërkoi leje për të folur. Ai foli me një ton të qetë, por me një lloj përmbajtjeje që vinte nga thellësia e përvojës. “Profesori kishte të drejtë,” tha ai. “Regjimet sllave nuk na kanë sunduar vetëm përmes forcës, por përmes mendësisë që na kanë lënë pas. Ata na kanë mësuar të dyshojmë në njëri-tjetrin, të shohim pushtetin si pronë, e jo si shërbim. Dhe kjo është plagë që nuk shërohet me fjalë, por me vetëdije. Por unë e kam parë ndryshimin që po ndodh, ndonëse jo në sallat e Kuvendit, por në laboratorët e teknologjisë, në rrjetet e të rinjve që mendojnë ndryshe, që nuk e presin ndihmën e shtetit, sepse ata e ndërtojnë shtetin në formën e ideve të tyre.”
Ai heshti për një çast, sikur po kërkonte fjalën që do ta mbyllte mendimin e tij, pastaj shtoi: “Brezi im nuk e sheh pushtetin si qëllim, por si mjet. Ne nuk kërkojmë karrige, kërkojmë përgjegjësi. Ne e dimë se shteti nuk fillon në zyrë, por në ndërgjegje. Dhe nëse brezat para nesh janë përballur me armë e me kufij, ne jemi brezi që do të luftojë me dije, me transparencë dhe me teknologji. Sepse vetëm kështu mund të çlirohemi nga trashëgimia e imponuar, pra jo me hakmarrje, por me përparim.” Profesorët e dëgjuan me vëmendje. Njëri prej tyre, një akademik që kishte studiuar historinë e Lidhjes së Prizrenit, tha me buzëqeshje të lehtë: “Ju flisni për referendume të së ardhmes, por ajo që kërkoni në thelb është ajo që kërkonte edhe Lidhja e Prizrenit në vitin 1878, jo thjesht kufij tokash, por kufij dinjiteti. Jo thjesht mbrojtje të territoreve, por afirmim të vetëdijes kombëtare.
Në këtë kuptim, historia juaj nuk ka mbaruar, por ajo po vazhdon në formë tjetër, më të ndritur.” Në atë çast, drita e pasdites vjeneze ra mbi flamurin shqiptar që valëvitej në dritaren e sallës, e kuqja dukej më e thellë, shqiponja më e gjallë. Dhe ndoshta, për herë të parë pas shumë vitesh, të pranishmit ndjenë se historia nuk është më barrë, por udhëzim; se Lidhja e Prizrenit po rilindte, jo në kuvende me armë, por në auditorë me libra, ekrane dhe zëra që flasin me të njëjtën gjuhë të dinjitetit që e kishte nisur gjithçka.
… Në Bruksel, disa muaj pas diskutimit në Vjenë, ai studenti shqiptar, tashmë pjesë e një programi kërkimor mbi integrimin e Ballkanit, po qëndronte në sallën e Këshillit të Bashkimit Evropian. Në dorë mbante punimin e tij diplomatik: “Vetëdija Evropiane e Shqiptarëve që Nga Lidhja e Prizrenit e deri te Shoqëria Digjitale.”
Fjalimi i tij filloi me një heshtje të gjatë. Jo nga pasiguria, por nga respekti. “Nëse dikur shqiptarët kërkonin praninë e tyre në hartat politike të kontinentit,” tha ai me zë të matur, “sot ata kërkojnë praninë e tyre në hartën e vlerave evropiane. Sepse Evropa për ne nuk është vetëm një projekt politik; është një rikthim në shtëpi. Një shtëpi që dikur na u mohua nga historia, por që tani po e rindërtojmë me vetëdije, me dije dhe me guxim.” Në sallë, diplomatët dëgjonin me vëmendje. Ai vazhdoi: “Historia na ka mësuar se shteti që nuk njeh të kaluarën e tij, nuk mund të ndërtojë të ardhmen. Por ne nuk duam të jemi robër të së kaluarës. Ne duam ta shndërrojmë atë në urtësi. Në Vjenë, profesorët austriakë na kujtuan kontributin e tyre në mbështetje të çështjes shqiptare. Sot, në Bruksel, unë dua të kujtoj kontributin tonë ndaj Evropës, sepse shqiptarët nuk janë thjesht përfitues të vlerave evropiane, por bartës të tyre. Ata i kanë mbajtur ato në zemër edhe në periudha errësire, kur Evropa vetë i kishte harruar.”
Në rreshtin e parë, një diplomate franceze e ndërpreu me një pyetje të qetë: “Zotëri, ju flisni për një vetëdije evropiane. Si matet ajo? Si dëshmohet?”… Ai buzëqeshi, si për ta përfshirë gjithë historinë në një fjali të vetme: „Ajo nuk matet me statistika, por me sjellje. Me mënyrën si ne trajtojmë njëri-tjetrin, si respektojmë ligjin, si e mbrojmë të vërtetën, edhe kur ajo s’na shkon për shtat. Vetëdija evropiane nuk është pasaportë, por pasqyrë. Dhe shqiptarët po mësojnë ta shohin veten në të.” Në fund, ai shtoi me një ton që dukej më shumë si betim se si përmbyllje: “Ne jemi brezi që do ta mbyllë ciklin e tranzicionit, jo me premtime, por me prova. Ne nuk duam më të flasim për Europën, duam të flasim si evropianë. Sepse identiteti ynë nuk është më një kërkesë, por një fakt në zhvillim. Dhe ky fakt do të matet jo me fjalë të mëdha, por me dinjitetin e vogël të përditshmërisë sonë.”
Në fund të fjalimit, dritat e sallës u pasqyruan mbi flamurin kuq e zi që valëvitej pranë atij të Bashkimit Evropian. Në atë çast, një ambasador italian pëshpëriti: “Shqiptarët dikur kërkonin vend në histori. Sot kërkojnë vend në ndërgjegje.” Dhe ndoshta kjo ishte fjalia më e drejtë që mund të thuhej për një komb që kishte mësuar të mos kërkojë më mbrojtje nga jashtë, por forcë nga brenda, një komb që më në fund po e kuptonte se integrimi fillon me vetëdijen, dhe përfundon me respektin që bota i jep atyre që dinë të qëndrojnë me dinjitet.
Në mbrëmjen e fundit të qëndrimit në Bruksel, ndërsa rrugët përreth Grand Place ndizeshin nga dritat e hershme të dimrit, ai studenti shqiptar, tashmë i njohur për fjalimin e tij, qëndronte në një kafene të vogël me pamje nga sheshi. Pranë tij ishin dy bashkëkombës të tjerë: një artiste nga Tirana dhe një programues nga Prishtina. Të tre studentët kishin ardhur nga botë të ndryshme, por ndanin një ndjenjë të përbashkët, se ishin pjesë e një epoke që po kërkonte të rindërtojë kuptimin e fjalës shqiptar, jo vetëm si përkatësi, por edhe si përgjegjësi.
… Artisja foli e para: “Ne jemi brezi që nuk i njeh kufijtë si mure, por si kujtime. Brezi që nuk ka trashëguar frikën e heshtjes, por dëshirën për të treguar historinë tonë me ngjyra të reja. Programuesi e ndoqi me një qetësi të natyrshme: “Teknologjia na ka dhënë një fuqi që politika s’e ka kuptuar ende. Ne po ndërtojmë ura pa leje shtetërore, ura që lidhin Tiranën me Berlinin, Prishtinën me Londrën, Durrësin me Brukselin. Dhe askush s’mund t’i rrëzojë, sepse janë ura të dijes.” Në atë çast, studenti, që kishte folur në Këshillin Evropian, mori fjalën me një ton që ngjante më shumë si poezi sesa si argument: “Brezi ynë është ndryshe. Nuk kërkon as të ikë, as të fshihet. Kërkon të kuptohet. Ne nuk presim më që shteti të na japë drejtim, por ne po e mësojmë vetë artin e drejtimit, në mënyrën tonë. Pa struktura të rënda, pa burokraci, por me pasion dhe me ide. Ne e duam Kosovën dhe Shqipërinë jo si monumente, por si mundësi. Si fillime që duhet t’i mbajmë gjallë çdo ditë.”
Pastaj, duke parë nga dritarja ku dritat e qytetit pasqyroheshin në xham, ai shtoi me zë të ulët: “Evropa nuk është më ëndërr për ne. Është pasqyrë. Dhe në të, ne duam të shohim veten jo si të ftuar, por si bashkëkrijues. Si pjesë e një historie që nuk fillon më me luftë, por me dije, me ndjeshmëri, me kulturë.” Në tryezën ngjitur, një profesor belg, që kishte ndjekur në heshtje bisedën, u kthye nga ata dhe tha: “Ju nuk jeni vetëm e ardhmja e Kosovës apo e Shqipërisë. Ju jeni provë që Evropa mund të rilindë përmes atyre që kanë vuajtur më shumë, por që ende besojnë në dritë.” Dhe ashtu, në atë kafene të vogël, u duk sikur historia e gjatë e një kombi që kishte kaluar përmes Berlinit, Vjenës dhe Brukselit po kthehej në një përshpëritje të re, si një zë i qetë, por i vendosur, që thoshte: “Ne jemi këtu. Dhe nuk kërkojmë më njohje. Kërkojmë bashkëpjesëmarrje. Sepse identiteti ynë është tashmë i integrar me identitetin e Evropës; në art, në shkencë, në kulturë dhe në ndjenjën se dinjiteti është gjuha e vetme që s’ka nevojë për përkthim.”
… Në sallën e heshtur të Institutit Politik në Vjenë, dritat e zbehta ndriçonin një tryezë të rrumbullakët ku ishin mbledhur profesorë eminentë, studiues dhe diplomatë të rinj nga disa vende të Evropës Juglindore. Në murin pas tyre varej një hartë e vjetër e Gadishullit Ilirik, një kujtesë e ftohtë e kufijve të ndarë me laps të huaj, por edhe e plagëve që historia s’kish mundur t’i shëronte plotësisht. Biseda kishte filluar me një ton akademik, por shpejt ishte kthyer në një reflektim të thellë mbi mënyrën se si regjimet sllave, përmes strategjive të tyre të rafinuara politike, kishin ndërhyrë për dekada në mendësinë shqiptare, duke krijuar modele qeverisjeje që më shumë ngjanin me kontroll sesa me udhëheqje, me pushtet të trashëguar sesa me përgjegjësi të fituar.
Një profesor austriak, njohës i vjetër i çështjes shqiptare dhe studiues i marrëdhënieve historike të rajonit, foli me ton të butë, por të prerë: “Ne në Austri e dimë mirë se historia nuk është vetëm arkiv dokumentesh, por është sistem nervor i kombeve. Dhe në rastin shqiptar, ky sistem është lënduar vazhdimisht nga ndikime që kanë ardhur nga veriu. Regjimet sllave nuk kanë synuar vetëm pushtimin territorial, por atë kulturor e institucional, duke mbjellë një logjikë politike që e përkufizon shtetin si zotërim personal dhe jo si shërbim publik. Kjo është mënyra më e sofistikuar e një pushtimi: kur njeriu i nënshtruar fillon të mendojë si pushtuesi.” Një tjetër profesor nga Universiteti i Grazit shtoi: “Kjo kulturë e imponuar nuk ka qenë kurrë pjesë e thelbit shqiptar. Ajo është importuar përmes dekadave të dhunës, frikës dhe varësisë politike.
Politika që shfaqet sot si hakmarrëse, e përçarë dhe e mbyllur ndaj bashkëpunimit, është pasojë e drejtpërdrejtë e këtij ndikimi të huaj, që në shumë raste është maskuar si patriotizëm, por në thelb ka qenë frikë nga përgjegjësia. Shqiptarët kanë pasur gjithmonë shpirt evropian. Sot ajo që mungon është vetëm pastrimi i shtresave të huazuara nga mentaliteti i vjetër sllav që ende gjallon në disa struktura të pushtetit.” Në fund, fjala kaloi te një profesor i ri shqiptar, i cili kishte ardhur nga Berlini me një punim mbi tranzicionin demokratik të Kosovës. Ai foli me një gjuhë që ndërthurte ndjesinë e dhimbjes me bindjen e shpresës: “E vetmja mënyrë për ta çliruar shtetin nga hijet e së kaluarës është përmes vetëdijes qytetare. Kjo nuk arrihet me urdhra, as me ligje, por me një proces që kërkon përfshirje, guxim dhe besim. Shqiptarët kanë treguar se dinë të mbijetojnë, por tani është koha të tregojnë se dinë të ndërtojnë. Ne duhet të kthehemi te modeli i Lidhjes së Prizrenit, jo si nostalgji historike, por si projekt i ri qytetar.
Me votë të ndërgjegjshme, me referendum të përgjegjësisë, me bashkim të mendjes përtej partive. Vetëm atëherë, qëllimet historike do të marrin formën e demokracisë moderne.” Në sallë ra një heshtje që s’ishte as e ftohtë, as e sikletshme ishte heshtja e pranimit. Profesori austriak ngriti kokën dhe tha me një zë që dukej si një urë mes shekujve: “Prizreni dhe Vjena janë dy faqe të së njëjtës histori. Në njërën u hodh fara e bashkimit, në tjetrën po rritet vetëdija e drejtësisë. Nëse shqiptarët arrijnë ta ruajnë këtë kujtesë, atëherë Gadishulli Ilirik do të pushojë së qeni fushë për ndikime të huaja dhe do të bëhet hapësirë e bashkëpunimit të ndershëm.”
Pastaj, si për ta përmbyllur diskutimin me një notë që qëndronte mes politikës dhe shpirtit, ai shtoi: “Shteti është si një pemë e lashtë: rrënjët janë historia, trungu është ndërgjegjja, degët janë brezat që vijnë. Nëse njëra pjesë kalbet, e gjithë pema lëkundet. Por nëse kujdesemi për rrënjët dhe i japim dritë trungut, degët do të çelin vetë.” Në fund të asaj mbrëmjeje vjeneze, studentët shqiptarë dolën në oborrin e institutit. Dritat e qytetit ndriçonin si një kujtim i largët, dhe dikush tha me zë të ulët: “Historia jonë s’duhet më të jetë mburojë, por pasqyrë. Dhe në atë pasqyrë, duhet të shohim jo plagët, por mundësinë për t’u shëruar.”
… Në heshtjen që pasoi, dritat e Vjenës dukeshin si kujtime të largëta të një qytetërimi që kishte ditur ta mësonte Evropën të rimendohej pas çdo lufte. Dhe ndërsa studentët shqiptarë po shpërndaheshin ngadalë në rrugicat e mbuluara me dritë, profesori më i moshuar, ai që kishte studiuar për vite marrëdhëniet ballkanike, tha me një buzëqeshje të lehtë: “E dini çfarë më bën të besoj te ju? Ju keni një Evropë brenda vetes, që s’e keni zbuluar ende plotësisht. Një Evropë të heshtur, që s’ka nevojë për leksione nga jashtë, sepse ajo është ruajtur në mënyrën si respektoni familjen, në mënyrën si mbani fjalën, si i ndihmoni njëri-tjetrit edhe në ditët më të errëta. Kjo është Europa që nuk matet me traktate, por me shpirt.”
Një nga studentët, ai që më parë kishte folur për Lidhjen e Prizrenit, u ndal për një çast. “Profesor,” tha ai me ton të përmbajtur, “nëse kjo Evropë e brendshme është ende gjallë, atëherë ndoshta na mbetet vetëm ta bëjmë të dukshme. Me arsimin, me votën, me punën, me fjalën e drejtë.” Profesori e pa me miratim dhe iu përgjigj me një frazë që mbeti si një vulë mbi gjithë atë mbrëmje: “Kur Evropa e brendshme e një populli zgjohet, atëherë kufijtë e jashtëm bëhen të parëndësishëm.” Në atë çast, ora e vjetër e institutit ra tri herë. Dritat e sallës u fikën ngadalë, dhe nga dritarja u pa hëna që ndriçonte rrugët e Vjenës; e qetë, e bardhë, e lartë, njësoj si vetëdija që po ngrihej ngadalë në shpirtin e një brezi që nuk kërkonte më fjalë të mëdha, por drejtësi të qetë. Sepse në fund, historia e shqiptarëve nuk është vetëm histori kufijsh, por është edhe një histori vetëdijeje. Dhe Evropa e vërtetë, ajo që s’ka nevojë për miratim, fillon pikërisht aty, ku një popull mëson ta njohë veten.